Seksuele opvoeding en ontwikkeling | baby’s en peuters

Op elke leeftijd vindt er naast fysieke, sociale en emotionele ontwikkeling ook seksuele ontwikkeling plaats. Baby’s voelen zich veilig door aanraking en knuffelen. Peuters worden zich al bewust van hun eigen lichaam. Ze ontdekken wat ze prettig en onprettig vinden. Ze ontdekken ook het verschil tussen jongens en meisjes. Hoe ga je om met de vragen van je peuters, met doktertje spelen en wat kun je doen als ze de hele tijd vieze woorden gaan roepen? Wat betekent seksuele opvoeding van peuters en hoe kun jij daaraan bijdragen als ouder?

In dit eerste deel van een serie artikelen over ‘seksuele ontwikkeling en opvoeding’ gaan we kort in op baby’s en uitgebreider op de peuterleeftijd (van ongeveer 2 t/m 4 jaar).

Ook staan we even stil bij wat seksuele opvoeding nu precies inhoudt en waarom dat belangrijk is. Daarom eerst de definitie van seksuele ontwikkeling, zoals die in de richtlijnen van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) beschreven staat: ‘De seksuele ontwikkeling start in de vroege kinderjaren en zet zich voort in de puberteit en volwassenheid. De seksuele ontwikkeling bestaat uit een samenspel tussen lichamelijke, cognitieve, psychische, sociale, relationele, ethische, religieuze en culturele factoren.’

Seksuele opvoeding

Er zijn dus vele factoren van invloed op hoe de seksuele ontwikkeling van kinderen verloopt. En jij als ouder hebt daar een belangrijke rol in. Door te weten en begrijpen hoe een kind zich seksueel ontwikkelt vanaf vroege leeftijd om uit te kunnen groeien tot volwassene, kun jij je kind hierin begeleiden. Seksuele opvoeding noemen we dat.

Op veel basisscholen wordt er tijdens de ‘Week van de Lentekriebels’ (31 maart t/m 4 april 2025) aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming, aangepast op de leeftijd van het kind. Scholen die meedoen geven een week lang les over weerbaarheid, relaties en seksualiteit, met behulp van lesmateriaal dat na gedegen onderzoek is afgestemd op kinderen per leeftijd. Andere scholen kiezen hier een ander moment of een andere manier voor, en er zullen ook scholen zijn waar dit onderwerp niet aan bod komt. Het is belangrijk dat ouders goed geïnformeerd worden over wat hun kinderen leren op school en welke waarde dat heeft voor hun ontwikkeling.

Mis jij die informatie nog? Of wil je zelf het lesmateriaal eens inzien om je een goed en objectief beeld te kunnen vormen? Vraag daar dan naar op de school van jouw kind. Helaas gaan er o.a. op social media regelmatig berichten rond die niet berusten op de werkelijkheid en de realiteit, met het risico dat er te snel een oordeel en mening wordt gevormd zonder vooraf zelf te verdiepen.

Seksuele opvoeding gaat over het begrijpen van je lichaam,

over vriendschappen en het stellen van grenzen.

Het is praten over relaties, het lichaam en gevoelens

op een manier die past bij de leeftijd van het kind. 

Uiteraard is het, buiten school, ook een opvoedtaak van ouders zelf om hun kind te ondersteunen in de ontwikkeling tot volwassene, ook wanneer het om seksuele en relationele vorming gaat. Deze serie artikelen gaan je daar ongetwijfeld bij helpen!

De rol van ouders bij de seksuele ontwikkeling van kinderen

Als ouder heb je veel invloed op de seksuele ontwikkeling van je kind. Dat doe je voor een deel bewust, maar ook vaak onbewust. Denk daarbij aan:

• hoe je zelf omgaat met mensen en relaties
• wat jij in relaties belangrijk vindt
• waar je over praat en waarover niet
• hoe je praat over relaties en seksualiteit
• de veiligheid en liefde die je jouw kind geeft

Dit zijn allemaal voorbeelden voor je kind. Als ouder geef je belangrijke waarden en normen mee zoals liefde, respect en zelfvertrouwen. Ook ben je voor je kind vaak het eerste aanspreekpunt voor vragen.

Seksuele opvoeding van je kind betekent dat jij als ouder ervoor zorgt dat je kind op een ontspannen manier stappen kan zetten in de seksuele ontwikkeling. Die stappen neemt je kind uit zichzelf. Als ouder geef je het daarvoor ruimte en veiligheid, stel je regels, beantwoord je vragen. Ook breng je je kind waarden en normen bij als de tijd daarvoor rijp is.

Seksuele opvoeding helpt kinderen om positieve en gezonde keuzes te maken rond seksualiteit en relaties als ze ouder worden. Ze leren hun eigen grenzen kennen en voelen zich zelfverzekerder om vragen te stellen over seksualiteit. Ook zijn ze beter voorbereid om bewuste keuzes te maken die passen bij hun waarden en gevoelens.

Seksuele opvoeding draagt daarmee bij aan het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dit komt doordat kinderen leren hoe ze hun eigen grenzen kunnen aangeven. En hoe ze die van anderen kunnen respecteren.

Baby’s houden van aanraken en knuffelen

Baby’s worden graag aangeraakt en geknuffeld. Dat geeft hen een veilig gevoel en draagt positief bij aan de hechting. Vanaf 6 maanden beginnen ze ook hun eigen lichaam te verkennen; ze pakken bijvoorbeeld hun neus, voeten en tenen vast. Ook kunnen ze hun geslachtsdelen gaan aanraken. Jongens kunnen een erectie krijgen. Ook meiden ontdekken dat het fijn is om hun geslachtdeel aan te raken en doen dat vanaf negen maanden bewust. Dat geeft hen een fijn gevoel, net zoals sommige andere plekken op het lichaam. Het aanraken van de eigen geslachtsdelen heeft op deze leeftijd dus niets te maken met volwassen seksuele gevoelens. Het voelt simpelweg fijn en hoort bij de verkenning van hun eigen lichaam.

Peuters leren eigen lichaam kennen

Peuters ontdekken hun eigen lichaam. Het is belangrijk dat kinderen zich goed voelen in hun eigen lichaam. Sommige peuters vinden het bijvoorbeeld prettig om bloot of in een zwembroek of zwempak te lopen. Ze worden zich meer bewust van hun lichaam door bijvoorbeeld de zon op hun huid te voelen of het zand/gras onder de blote voeten. Zo leren ze wat prettig voelt en wat niet. Luister naar wat je peuter prettig vindt. Zo leer je je kind vanaf jonge leeftijd dat hij of zij eigen wensen en grenzen mag hebben. En dat anderen die moeten respecteren, en zij uiteraard ook die van de ander.

Aanraken van de geslachtsdelen

Peuters vinden het soms lekker om de eigen piemel of vulva aan te raken. Ze doen dit meestal als ze bloot zijn. Jongens kunnen daarvan een stijve piemel krijgen. Dit heeft nog niets te maken met de volwassen gevoelens van opwinding. Het is nog steeds enkel een lichamelijke reactie, net zoals bij baby’s.

Tijdens het douchen, in bad of bij het verschonen van de luier kan het dus zomaar zijn dat je peuter zijn of haar geslachtsdeel wil aanraken. Geef je peuter daar gerust de kans en de tijd voor. Zo leert je peuter al spelend zijn of haar eigen lichaam kennen en ontdekt je kind wat prettig en onprettig voelt.

Vanaf 2 of 3 jaar kun je je kind leren dat dit niet overal mag. Leg bijvoorbeeld uit dat het aanraken van de geslachtsdelen wel in bad, onder de douche of in de slaapkamer mag, maar dat het niet kan waar andere mensen zijn. Spreek ook af dat het geen pijn mag doen.

Verschillen jongens en meisjes ontdekken

Peuters ontdekken wat het verschil is tussen een jongens- en meisjeslichaam, ze zijn hier nieuwsgierig naar. Daarom vinden ze het vaak heel interessant om naar het blote lichaam en het geslachtsdeel van anderen te kijken. Dit gebeurt meestal eerst bij ouders/verzorgers of broertjes en zusjes. Maar het kan bijvoorbeeld ook op de wc van de kinderdagopvang gebeuren.

Je kunt hen hiervoor de ruimte geven door het er met ze over te hebben. Je kunt hierbij bijvoorbeeld tekeningen van lichamen of poppen van verschillende mensen laten zien.

Het kan zijn dat je dit als ouder lastig vindt. Probeer er dan aandacht aan te besteden op een manier waar jij je als ouder fijn bij voelt. Door bijvoorbeeld de vragen van je kind te beantwoorden wanneer zij hiermee komen. Zo sluit je aan bij de ontwikkeling en behoeften van je kind.

Doktertje spelen

Ook spelen peuters graag doktertje. Je kunt dit gewoon goed vinden. Begin dan wel met het afspreken van spelregels. Bijvoorbeeld: ‘Als je geen doktertje wil spelen, hoeft dat niet. Je hoeft niets te doen wat je niet fijn vindt. En de ander moet het ook leuk vinden. Je mag elkaar geen pijn doen.’ En ook: ‘Steek niets in gaatjes. Niet in een mond, neus, vagina of poepgaatje.’

Ook kun je je kindje de ‘ondergoedregel‘ leren. Anderen mogen je kind niet aanraken op plekken die normaal gesproken met ondergoed zijn bedekt. En jouw kind mag dat ook niet zomaar bij anderen doen. Hoe je dit aanpakt en waarom het belangrijk is lees je hier.

Hoe worden kindjes gemaakt?

Peuters stellen vaak vragen zoals: ‘Hoe worden kindjes gemaakt?’ Geef altijd antwoord in eenvoudige taal, passend bij de leeftijd. Op deze vraag van een peuter kun je bijvoorbeeld antwoorden: ‘Een zaadje van papa komt bij een eitje van mama. In de buik van mama groeit dan een baby.’

Vieze woorden

Kinderen van een jaar of 3 zitten vaak in de ‘vieze woordenfase’. Ze vinden het leuk en spannend om poep of piemel of andere ‘vieze’ woorden te zeggen. Als peuters vieze woorden gebruiken, doen ze dat meestal om een reactie van volwassenen te krijgen.

Gedrag dat je niet wil, kun je het beste negeren. Je kunt ook met je kind afspreken dat het elke dag 5 minuten lang net zoveel vieze woorden mag zeggen als het wil. Waarschijnlijk is de lol er dan snel vanaf.

Baas over eigen lichaam

Vanaf 3 jaar krijgen kinderen meestal meer contacten buiten het gezin. Ze gaan misschien al eens spelen bij een leeftijdsgenootje, komen bij de peuterspeelzaal of de kinderopvang, logeren bij neefjes en nichtjes. Dit is een goede leeftijd om hen te leren dat ze de baas zijn over hun eigen lichaam. Zij mogen dus ook hun grenzen aangeven als ze iets niet fijn vinden.

Je kunt je kind bijvoorbeeld de ondergoedregel leren: iemand anders mag je kind niet aanraken op plekken die normaal met ondergoed zijn bedekt. Behalve de echte dokter natuurlijk.

Leer je kind ook dat het anderen moet respecteren. Als je bijvoorbeeld doktertje wil spelen of een ander kindje een knuffel wil geven moet je altijd vragen of de ander dat ook wil en een ‘nee’ respecteren.

Je jongen of meisje voelen

Peuters ontdekken dat ze een jongens- of meisjeslichaam hebben. Ook leren ze dat anderen hen zien als een jongen of meisje. Los van hoe het lichaam eruitziet of hoe een kind geboren is, ontwikkelt je peuter ook een ‘genderidentiteit’. Dat is hoe je kind zich voelt: een jongen of een meisje. Meestal past dit bij het lichaam waarmee een kind geboren is, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn.

Heel af en toe komt het voor dat een kind zich anders voelt dan het geslacht dat bij de geboorte is gegeven. Bij de meeste kinderen verdwijnen deze gevoelens ook weer.

Heb je hier vragen over? Kijk dan eens op Transvisie.nl.

Wil je specifieke informatie over de ontwikkeling van genderidentiteit per leeftijdsfase en hoe jij hier als opvoeder mee om kunt gaan? Kijk dan voor meer informatie op NJI.nl.

Meer over seksuele ontwikkeling van peuters

• Download op Seksueleopvoeding.info de brochure ‘Relationele en seksuele ontwikkeling van kinderen van 0-6 jaar’.
• Seksueleopvoeding.info – over de fase 0-4 jaar waarin je kind zichzelf gaat ontdekken.
• Op Seksueleopvoeding.info/hoe vind je de brochures over relationele en seksuele ontwikkeling van kinderen ook in het Engels, Oekraïens en Arabisch. Turks en Spaans volgen nog.

(bron: Groeigids.nl, seksueleopvoeding.info en NJI.nl)

Wanneer hulp zoeken?

Merk jij dat deze tips niet voldoende zijn voor de rol die jij als ouder hebt in de seksuele opvoeding van je kind? Of vind je het, om welke reden dan ook, erg lastig of ingewikkeld om dit toe te passen? Heb je vragen, of maak je je zorgen? Overweeg dan om dit eens te bespreken met iemand die je vertrouwt of om ondersteuning te vragen bij een professional.

Je kunt in de regio 046 bijvoorbeeld heel laagdrempelig terecht bij de jeugd- en gezinswerkers van Partners in Welzijn, zij staan met een luisterend en niet oordelend oor voor je klaar en zoeken met je mee naar verbetering van de situatie.

Ook kun je altijd om tips vragen bij de Jeugdgezondheidszorg van de GGD-Zuid Limburg.

En als je kind naar een peuterspeelzaal of buitenschoolse opvang gaat, bijvoorbeeld van MIK & Spelenderwijs Kinderopvang, bespreek het dan ook eens met de pedagogisch medewerker.

Ook interessant om te bekijken

Hieronder vind je een aantal items (artikelen en webinars) die gemaakt zijn door Opgroeienin046.nl, passend bij deze leeftijd of dit onderwerp.

Lezen

• 10 tips voor de lust-ik-niet fase
• Gezond eten doe je zo
• Zo pak je slaapproblemen aan bij peuters
• Zelfvertrouwen in de peuterspeelzaal (m.m.v. MIK & Spelenderwijs Kinderopvang)
• Pesten op de peuterspeelzaal (m.m.v. MIK & Spelenderwijs Kinderopvang)
• Zindelijk worden (m.m.v. MIK & Spelenderwijs Kinderopvang)
• Integrale vroeghulp | Als je het gevoel hebt dat er iets aan de hand is, maar je weet niet precies wat (m.m.v. IVH/MEE Zuid Limburg)

Kijken

• Peuterpuberteit: hoe om te gaan met driftbuien? | webinar
• Van gaap naar slaap – hoe leer je je kindje slapen | webinar
• Ukkies en schermpjes | webinar

Op zoek naar informatie over een ander opvoed-thema?

Gebruik dan de zoekfunctie op onze website, je vindt deze bovenaan de homepage, bij het vergrootglas. Typ het woord of een (deel van een) zin waar jij iets over wil weten, en je vindt vanzelf alle artikelen en webinars die met jouw vraag te maken hebben.

Staat wat jij zoekt er niet bij? Laat het ons gerust weten via onderstaande contactgegevens.

Vragen? Contact?

Heb je naar aanleiding van dit artikel een vraag? Wil je graag met iemand in contact komen omdat je vragen of zorgen hebt? Bel of stuur een whatsapp-bericht naar het CJG 046-8506910 of mail naar info@cjg-wm.nl en we zorgen dat jouw vraag op de juiste plek terecht komt.

Geplaatst op 31 maart 2025 | Categorie Peuter, Thema's